افشاگری امام خمینی درباره ی کاپیتولاسیون

اشاره

حاکمان ایران از ابتدای برقراری ارتباط با کشورهای اروپایی، امتیازهایی به آنها می‌دادند که معمولاً یک‌طرفه بود. شمار این امتیازها، اعطای حق مصونیت قضایی یا همان کاپیتولاسیون بود. پیشینه این امتیاز را باید در زمان مغول و اوج‌گیری آن را در عهد قاجار و در عهدنامه ترکمن‌چای میان ایران و روس جست‌وجوکرد. قرارداد کاپیتولاسیون به مدت یک قرن در ایران اجرا می‌شد تا اینکه دولت روسیه تزاری سقوط کرد و در جریان مشروطه با آن مخالفت‌ها شد و سرانجام در سال 1306 لغو گردید.
رژیم وابسته پهلوی در سال 1343، به دستور ارباب خود، امریکا مرتکب جنایت بزرگی شد و بار دیگر کاپیتولاسیون را برقرار ساخت. موضع‌گیری قاطع و افشاگرانه امام خمینی رحمه‌الله بر ضد کاپیتولاسیون، نقطه عطفی در نهضت اسلامی ایران در مبارزه رژیم پهلوی به شمار می‌رود. این کار، به تبعید امام و جدایی افتادن میان امام و امت به مدت چهارده سال انجامید. با این حال، پرونده کاپیتولاسیون، سرانجام باپیروزی انقلاب اسلامی بسته شد.

فریادی دراوج سکوت

تقویم، چهارم آبان سال 1343 را نشان می‌داد. آن روز، روز ولادت دخت بزرگ پیامبر، حضرت زهرای اطهر علیهاالسلام بود، ولی بر سیمای فرزند او، خمینی بزرگ رحمه‌الله ، نشانی از شادی و آرامش دیده نمی‌شد. گویی آن روز، روز عزای ملت ایران بود و البته این‌گونه بود. مدرسه فیضیه قم، از جمعیت موج می‌زد و آماده حضور مرجع بزرگ ایران بود. خمینی کبیر رحمه‌الله سخنان روشن‌گرانه خود را این‌گونه آغاز کرد: «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. من تأثر قلبی خودم را نمی‌توانم انکار کنم. قلب من در فشار است. ایران دیگر عید ندارد. عید ایران را عزا کردند ما را فروختند، استقلال ایران را فروختند. عزت ما پای‌کوب شد. عظمت ایران از بین رفت. عظمت ارتش ایران را پای‌کوب کردند. قانونی به مجلس بردند... مستشاران نظامی (خارجی) را... با خانواده‌هایشان، با کارمندان اداری‌شان، با هر کس به آنها بستگی دارد، اینها از هر جنایتی که در ایران بکنند، مصون هستند. اگر یک خادم امریکایی یا اگر یک آشپز امریکایی، مرجع تقلید شما را وسط بازار ترور کند، پلیس ایران حق ندارد جلو او را بگیرد. دادگاه‌های ایران حق ندارند او را محاکمه کنند باید برود امریکا. آنجا ارباب‌ها، تکلیف را معیّن کنند. ما این قانون را که در مجلس واقع شد، قانون نمی‌دانیم. ما این مجلس را مجلس نمی‌دانیم، ما این دولت را دولت نمی‌دانیم، اینها خاینند به مملکت ایران، خاینند».

تعریف کاپیتولاسیون

کاپیتولاسیون در روابط بین‌الملل عبارت است از معاهده‌هایی که به موجب آن، کشوری خارجی در مملکتی دیگر، از بعضی حقوق و امتیازها برای اتباع خود برخوردار می‌شوند که از آن جمله، حق قضاوت کنسولی و اجرای مجازات است. حق قضاوت کنسولی یعنی اینکه قوانین دولت خارجی از سوی کنسول آن کشور، در محل اجرا می‌شود. کاپیتولاسیون از نظر حقوقی هم قراردادهایی است که کشورهای زورمند و استعمارگر به ویژه در قرن نوزدهم بر دولت‌های ضعیف تحمل می‌کردند. بر پایه آن قراردادها، اتباع دولت‌های استعماری پس از ورود به کشور ضعیف، تحت حاکمیت محکمه‌های دولت متبوع خودشان باقی می‌ماندند و دادگاه‌های کشور ضعیف، حق محاکمه آنها را نداشتند. بنابراین با استفاده از کاپیتولاسیون، کشوری که از نظر سیاسی، نظامی و اقتصادی برتری داشت، به راحتی می‌توانست خود را از قید و بندهای قوانین جزایی و مدنی کشور ضعیف‌تر خارج کند و با این عمل، به تحقیر ملت‌ها و دولت‌های ناتوان بپردازد و دستگاه و تشکیلات قضایی و دادگاهی آنها را بی‌اعتبار نشان دهد.

تاریخ کاپیتولاسیون در ایران در دوره صفویه، قاجار و پهلوی

دوران صفویه، دوره روابط گسترده ایران و اروپا بود. حاکمان ایرانی، امتیازهای گوناگون را در فرمان‌ها و معاهده‌های متعددی به دولت‌های استعمارگر اروپایی دادند. در این دوران، کشورهای انگلستان، هلند و فرانسه، حق قضاوت کنسولی را در ایران به دست آوردند. در دوره قاجار، بستن قرارداد ترکمن‌چای با روس‌ها، سرانجامِ انحطاط سیاسی ایران در سیاست جهانی بود و ایران را به منطقه نفوذ روس‌ها تبدیل کرد. با روشن شدن ماهیت کاپیتولاسیون و آسیب‌هایی که در پی داشت، در دوران مشروطه و پس از آن، آهنگ مخالفت با کاپیتولاسیون آغاز شد و تقریبا تمامی دولت‌ها از آن پس به دنبال لغو کاپیتولاسیون بودند. با انقراض سلسله قاجار، انگلیس‌ها که خیالشان از بابت وجود حکومت قوی ضدکمونیستی در ایران راحت شده بود، مانعی ندیدند که رژیم رضاخان، بعضی از امتیازهایی را که بیگانگان در قرن نوزدهم گرفته بودند، لغو کند تا بدین وسیله، بر اعتبار خود بیفزایند. یکی از این امتیازها، کاپیتولاسیون بود که سال 1306 لغو شد تا آنکه در37 سال بعد؛ یعنی سال 1343، حکومت پهلوی بار دیگر به چنین ذلتی تن سپرد.

مبارزه امیرکبیر با کاپیتولاسیون در زمان قاجار

امیرکبیر، شخصیتی بیدار و وطن‌دوست بود که از نتایج اجرای کاپیتولاسیون در ایران به خوبی آگاهی داشت. او در بسیاری موارد، این قانون را نادیده گرفت و شجاعانه به مجازات خاطیان وابسته به سفارت‌خانه‌های خارجی پرداخت. به دستور او، یکی از مأموران سفارت روس را که در برابر دیدگان مردم بدمستی کرده بود، دستگیر کردند و در میدان ارگ تهران شلاق زدند. در زمان امیرکبیر، سفارت‌خانه‌ها و کنسولگری‌های بیگانه، به پناه‌گاه افراد مجرم تبدیل شده بود و امیر از این وضعیت اظهار نارضایتی و نگرانی می‌کرد. روزی یکی از قداره‌بندان شهر تبریز پس از زخمی کردن فردی، به کنسولگری انگلیس در آن شهر پناه برد. کنسول انگلیس در پاسخ به درخواست تحویل او مدعی شد شخصی که به کنسولگری پناه آورد، تحت حمایت خواهد بود و نمی‌توان برای محاکمه او را از کنسول خارج کرد. امیر پاسخ داد که کنسول انگلیس حق حمایت از شریر و مقصر را ندارد و کنسولگری انگلیس را از دین مداخله‌ها در امور مملکت برحذر داشت.